EMEVİ SANATI

Emevi Sanatı, İslam sanatının gerçek anlamda örneklerinin verilmeye başladığı dönemdir. Bu dönemde ilk olarak İslam sanatının belirli kurallarının tespit edilmiş ve örnekler verilmiştir. Özellikle mimari ve diğer sanat dallarının ana formlarının ortaya çıkması bu dönemde görülmektedir. Emevi Sanatı İslam öncesine ait kültürler ile yakın temasta olmasında dolayı kültürel etkileşme de göze çarpmaktadır(Bizans ve Sasani Eserleri). Mimari ve süsleme sanatında bu etkileşimin sentezlenmesini görmek mümkündür.

1. Mimari

Emevi sanatında görülen eserlerde özellikle dini yapılarda yenilikler göze çarpmaktadır. İlk plan şemalarıyla mimari elemanların örneklerini görmek mümkündür. Mihrap, mimari elaman olarak kullanılmıştır. Minberin ise ana mekân bütünlüğüne katılması bu dönemde gerçekleşmiştir. Kapalı ibadet mekânı ve revaklı avlu uygulaması da bu dönemde ortaya çıkmıştır. Dini yapıların plan tipolojileri ise sonraki yapılacak olan dini yapıları etkileyecektir.

Emevi sivil mimarisinde görülen plan şemaları ve mimari süslemeler, dini kurallardan uzak kalınmasıyla daha özgür bir biçimde eserler verilmiştir. Saraylar ve Kasrlar bu dönemin önemli sivil mimari örnekleridir. Ana malzeme olarak taş ve tuğla kullanılmıştır. Bu eserlerde yer alan süslemeler ise mimari yapılar kadar önem taşımaktadır.

 a.   Dinî Mimari

Emevilerin ilk dini mimarisi 691-92 yılında Abdülmelik B. Mervan tarafından yaptırılan Kubbetü’s Sahre’dır. Merkezi bir plan şemasına sahip olan, Kutsal kayayı (Hacer-i Muallak ) çevreleyen bir çift koridor ve sekizgen bir kasnak üzerine oturan kubbeden oluşmaktadır. Kubbeyi dört pâye ve aralarındaki üçer sütun taşınmaktadır. Kubbe ilk olarak ahşaptan yapılmış ve üstü kurşunla kaplanmıştır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde ise Kubbe, altın ile kaplanmıştır. İkişer sütundan oluşan sekizgen bir revak ve iç içe iki galeri yer almaktadır. Yapıyı çevreleyen iki galeri ziyaretçilerin tavafı içindir. Yapı, cami olmadığından minaresi de yoktur. Ayrıca yapının mozaik süslemeleri, süsleme sanatı için de önemli bir yere sahiptir.

Görsel 1 : Kubbetü's Sahra planı

İslam dünyasının en kutsal yapılarından biri olan Mescid-i Aksa, I.Velid zamanında 715 yılında yapımı tamamlanmıştır. Geçirmiş olduğu onarımlar sebebiyle yapının planında değişiklikler göze çarpmaktadır. Ana hatlarıyla bizlere eski planı hakkında fikir vermektedir. Yapının kıble aksına dikey uzanan nefler ve onları kesen kıble duvarına paralel neflerden meydana gelmektedir. Yapının en karakteristik kısmı, kubbeye dikey ve paralel uzanan neflerin mihrabın önünde kesiştiği alanda görülen kubbedir. Bu düzenleme daha sonra yapılan pek çok camide tekrarlanmıştır.

Görsel 2 : Mescid-i Aksa planı

Emevî mimarisinin en önemli örneklerinden olan Emeviyye Camii, 705-715 yılları arasında I. Velîd’in tarafından yaptırılmıştır. Yapı, Eski bir Roma yapısı ve bir Bizans bazilikasının yerine yapılmıştır. Kıble duvarına paralel uzanan üç nefle ve onları mihrap hizasında kesen bir dikey neften meydana gelmiştir. Dikey ve paralel neflerin kesiştikleri bölümde bir kubbe yer almaktadır. Diğer kısımların ise üzerinde ahşap bir çatı ile örtülüdür. 

Yapı birçok onarım geçirmiştir ve bugünkü şeklini almıştır. Cami tipolojisi içerisinde önemli bir örnek teşkil etmektedir. Emeviyye Camii’nde kullanılan mozaik süslemeler de yapıyı İslam sanatı açısından önemli hale getirmiştir. Mozaik süslemeler içinde bitkisel ve geometrik motiflerle ve Emevî halifelerinin gücünü gösteren şehir ve bina tasvirleri önemli bir yere sahiptir.

Görsel 3: Emeviyye Camii planı

       b . Sivil Mimari

Sivil mimarinin en önemli yapıları saray veya kasr olarak hizmet vermiş olan yapılardır. Bilinen ilk örneklerden biri olan Kasrü’l-hayri’l-garbî Halife Hişâm b. Abdülmelik döneminde 727 yılında yapılmıştır. Yapı kareye yakın planlıdır ve taş temeller üzerinde kalın duvarlar yer yer tuğla ile örülmüştür. Yapının dış duvarlarında ve özellikle köşelerde silindirik, diğer yerlerde yarım silindir kuleler görülmektedir. Yapının girişinde bir koridor bulunmaktadır ve buradan geçilerek iç avluya ulaşılmaktadır. 727 ve 729 yıllarında tamamlanmış iki ayrı mimari kompleksten oluşan Kasrü’l-hayri’ş-şarkī ise Emevî sivil mimarisinin en ilgi çekici örneklerinden biridir. Çok amaçlı kullanıma ayrılmış büyük bir yapı ve bunun dışında kalan daha küçük bir yapıdan oluşmaktadır. Küçük yapının Halife Hişâm için yapılmış bir köşk olduğu bilinmektedir. Yapı, kareye yakın dört köşe ve bir orta avluya göre planlanmış, iç mekânın etrafı, kuleler ve yarım kulelerle ile çevrilmiştir. Yapının giriş kısmında Kasrü’l-hayri’l-garbî’de olduğu gibi yarım daire biçiminde kuleler yer almaktadır.

Görsel 4 : Kasrü'l-Hayr planı

Hırbetü’l-mefcer ise merkezî bir ana avlu ve bu avlunun etrafı duvarla çevrilmiş bir yapıdır. Bunun dışında on altı pâye tarafından taşınan beşik tonozlu bir hamam ise çatıyla örtülüdür. Zengin bir mimari süslemeye sahip olan yapının zemini mozaiklerle kaplanmıştır ve hamamın soğukluk bölümünün üstü bir kubbeyle örtülüdür.

Görsel 5 : Hırbet'ül-Mefcer planı

Kusayru Amre’ ise Emevî kasırlarından farklı bir plana sahiptir. Yapıda bir taht odası ve kabul salonu ile bu bölümün bağlandığı bir hamamdan oluşan bir plana sahiptir. Yapı, diğer kasrlarda görülen ana avluya ve savunma surlarına sahip değildir. Yapının, duvar resimleri son derece önemlidir ve bunlar İslâm sanatı için de büyük önem taşımaktadır.

Görsel 6 : Kusayru Amre planı

Sivil mimari eserleri arasında Kasrü’l-Müşettâ, Hamâmü’s-Sarah, Kasrü’l-ebyaz (Hırbetü’l-beydâ), Kasrü’t-Tûbe, Hırbetü’l-minye, Kasrü’l-Harâne’yi saymak mümkündür.

2. Mozaik, Duvar Resimleri, Heykel, Kabartma, Süsleme ve Küçük Sanatlar

Emevî sanatından günümüze ulaşan sınırlı sayıdaki örneklerin büyük bir kısmı mimari yapılar ve mimariye bağlı sanat kollarına ait eserlerdir. Küçük el sanatları olan eserlerin günümüze ulaşan sayısı ise çok azdır. Emevî sanatının ana özelliği İslâm sanatının farklı dönemlerinde gördüğümüz eserlerden farklı ve değişik bir şekilde ele alınmış olmalarıdır. Bu durum mimari ve mimariye bağlı el sanatları için de geçerlidir. 

Emevî sanatında mozaik, duvar resimleri ve heykel gibi az ilgi çeken sanat kollarına ve figüratif anlayışlar görülmektedir. İslâm sanatının süsleme anlayışına karşı Endülüs dâhil bütün Emevî süslemelerinde dinî inançlara karşı gelmeden önemli eserler meydana getirilmesine ortam hazırlamıştır. İnsan ve hayvan figürlerinin yer aldığı tasvirleri görmek mümkündür. Fakat bu figüratif süslemeler yalnız sivil mimari eserlerde değil, dinî mimari eserlerin ibadet bölümlerinin dışında yer almıştır. Dinî yapılarda bitkisel motiflerle şehir ve bina tasvirleri gibi cansız figürlere de yer verilmektedir. Kültürel etkileşim Emevilerin süsleme sanatlarında kendi göstermektedir. Kültürel etkileşim sonucu Emevi halifelerin hâkim olduğu bölgelerdeki duvar resimleri, mozaikler ve heykeller sentezlenerek Emevi süsleme sanatına önemli katkıda bulunmuşlardır. Özellikle bu eserler eski Mezopotamya ve İran, Grek, Roma ve Bizans medeniyetlerinin de İslâm sanat ve kültürüyle birleşmesini temsil etmektedir.


Kubbetü’s-sahre ile Emeviyye Camii içerisinde bulunan mozaiklerin Bizanslı ustalar tarafından yapıldığı bilinmektedir. Mozaiklerde altın yaldızlı ve bitkisel motiflere yer verilmiştir. Emeviyye Camii’nde bulunan şehir ve bina tasviri mozaikler ise son derece dikkat çekicidir. Hırbetü’l-mefcer, Hırbetü’l-minye ve Kusayru Amre gibi kasırların bazı bölümlerinde yer alan taban döşemelerinde yer alan mozaikler de süsleme sanatı için önemli örneklerdendir.

Görsel 7 : Kubbetü's Sahra iç görünüm - mozaik

Görsel 8 : Emeviyye Camii, şehir ve bina tasvirleri

Kusayru Amre, duvar resim sanatının önemli örneklerini temsil etmektedir. Kompozisyon olarak tamamen dünyevî ve politik karakterler göze çarpmaktadır. Kasrü’l-hayri’l-garbî’deki süslemelerde ise insan ve hayvan figürlerine rastlanmıştır.

Görsel 9 : Kusayru Amre'nin fresko süslemelerinden detaylar

Diğer bir sanat kolu olan kabartma ve heykel, İslâm sanatı tarihi içinde ayrı bir yere sahiptir. Emevî sanatı için önemli bir ilgi kaynağını olan bu sanat kollarında, halife tasvirlerinin de yer aldığı insan figürlerinin yapılmış olması istisnaî durumdur. İnsan figürleri dışında çeşitli hayvanlar figürleri de heykel ve kabartma sanatı içerisinde önemli bir yere sahiptir. İnsan ve hayvan figürlerini dışında bitkisel kabartma süslemeleri de ilk olarak Emevî Sanatında görülmektedir. Malzeme olarak alçı ve taş malzemeleri kullanıldığı bu sanat kolunda resim ve mozaiklerde yer alan kompozisyonlar da kullanılmaktadır.


Emevi dini mimarisi içerinde yer alan yapılarda bitkisel süslemeler oldukça fazla yer almaktadır. Figüratif tasvirleri ise dinî yapıların din dışı kullanım alanlarında yer almaktadır. Kasrü’l-hayrî’l-garbî ve Hırbetü’l-mefcer kasırlarında yer alan insan ve hayvan heykelleri de önemli örnekler arasındadır. Bu süslemelerde işlenen kompozisyon ve figürler duvar resimlerindeki anlatımlarla ilgili olduğu bilinmektedir. Hırbetü’l-mefcer, Kasrü’l-hayri’ş-şarkī ve Kasrü’l-hayri’l-garbî yer alan geometrik ve bitkisel motifli alçı süslemeler dikkat çekicidir. Kasrü’l-hayri’ş-şarkī de bulunan alçı süslemeleri ise diğer yapılardan farklı bir yere sahiptir. Kasrü’l-Müşettâ’da ise figüratif motiflerle geometrik ve bitkisel süslemelerin bir arada kullanıldığı kabartma süslemeleri önemli örnekler arasında yer almaktadır. Yapının giriş cephesinde bulunan kalker blokları üzerinde yer alan frizde ise hareketli hayvan tasvirleri ve zengin bitkisel motifler görülmektedir.

Görsel 10: Hırbetü’l-mefcer’in kuş tasvirli frizinden bir detay 

Görsel-11: Kasrü’l-Müşettâ’nın cephesindeki kabartma frizden bir detay (Berlin Devlet Müzesi)

Emevi küçük el sanatların da günümüze gelebilen az sayıdaki örnekler arasında bronz kaplar, ahşap eserler ve seramik eşyalar yer almaktadır. Bu eserler üzerinde yer alan süslemelerde mimariye bağlı sanat kollarının yoğun etkisi görülmektedir. Fildişi eserlerde ise Doğu etkilerinin yoğun biçimde hissedilmektedir. Pişmiş toprak eserlerde ve özellikle seramik eserlerde Sâsânî seramikleriyle aralarında etkileşim içerisinde olunduğu hissedilmektedir.

......................................................................................................................................

Kaynakça:

EMEVÎLER - TDV İslâm Ansiklopedisi- Engin Beksaç

İslam Mimarisi- Suut Kemal Yetkin

İslam Ülkelerin Sanat- Suut Kemal Yetkin

İslam Sanatı ve Mimarlığı- Robert  Hİllenbrand