ANTİK DÖNEM ŞEHİR MİMARİSİ VE TERMİNOLOJİSİ (YUNAN ve ROMA)

Antik dönem ya da bir diğer adıyla antik çağ; genellikle kabul edilen görüşe göre Sümer Medeniyeti’nin yazıyı kullanması ile başlayan ve Batı Roma İmparatorluğu’nun dağılmasıyla sonlanan zamanı kapsar.

Antik dönem şehir mimarisini şekillendiren öncelikle Antik Yunan medeniyeti olmuştur. Günümüzde hala kullanılmaya devam eden birçok terminolojik isim ve mimari ögenin oluşumunda Yunan ve Roma mimarlığının katkısı oldukça önemlidir. Özellikle Roma dönemi ile büyük ölçüde gelişen mimarlık bilgisi, şehir mimarisi alanında önemli yapıların    (Tapınak , tiyatro, gymnasium , amphitiyatro , hamam vb. ) ortaya çıkmasında etkili olmuştur.

TAPINAKLAR

Miken döneminde (M.Ö. yaklaşık 1600-1100 yılları) bir ev formu olan ‘megaron’ , tapınakların prototipi olarak görülmektedir. Basit bir anlatımla önde bir giriş, bir hol ve ‘cella’ denen bir odadan oluşmaktadır.

Görsel 1 : Megaron

Tapınağın Bölümleri

Naos(cella): tapınağın kutsal bölümü, ana mekandır. 

Aditon(adyton): naos’ta yer alan kült heykelin bulunduğu kutsal bölüm. 

Pronaos: naos’un ön tarafında kalan giriş bölümü. 

Stilobat (stylobat) : tapınağın giriş kısmındaki sütunların yer aldığı kısım. 

Krepis (krepidoma): tapınağı çevreleyen basamaklı kısım.

Görsel 2 : Tapınağın bölümleri

Tapınak Planları

Templum in antis: Megaron tipinde olup, ön girişinde iki sütun bulunan basit plan tipi.

Görsel 3 : Templum in antis

 

Görsel 4 : Treasury of Athens, Delphi , Yunanistan

Prostylos: Tapınağın ön cephesinde sütun dizisi bulunan plan tipidir. Antelerin ön kısmında da sütun bulunmaktadır.

Görsel 4 : Prostylos

Görsel 5 : Leodikea Antik Kenti A Tapınağı ,Denizli

Amphyprostylos: tapınağın ön ve arka cephelerindeki ante duvarları arasında ikişer sütun bulunan plan tipidir.

Görsel 6 : Amphyprostylos

Görsel 7 : Athena Nike Tapınağı, Atina

Peripteros: Tapınağın çevresinin tamamen tek sıra sütun dizisiyle çevrelendiği plan tipidir.

Görsel 8 : Peripteros

Görsel 9 : Hephaistos Tapınağı, Atina

Pseudo-peripteros: Cella’yı çevreleyen sütunların, cella duvarları üzerine yarım sütunlar şeklinde bitiştirilmesiyle peripteros görünümü verilmiş olan plan tipidir. Daha çok Roma dönemi tapınaklarında uygulanmıştır.

Görsel 10 : Pseudo-peripteros

Görsel 11 : Maison Carre , Nimes, Güney Fransa

Dipteros: tapınağın çevresinin iki sıra sütunla çevrelendiği plan tipidir.

Görsel 12 : Dipteros

Görsel 13: Olympus Antik  Zeus Tapınağı , Atina

Pseudo-dipteros: Dipteros plan tipindeki çift sıra sütun dizisinden içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması ile dipteros görünümü verilen plan tipidir. Genellikle Hellenistik Dönem’de Anadolu’da görülür.

Görsel 14 : Pseudo-dipteros

Görsel 15 : Smintheus Kutsal Alanı , Apollo Tapınağı, Çanakkale

TAPINAK DÜZENLERİ

Dor Düzeni

Dor düzeni genellikle Yunanistan’da , Güney İtalya ve Sicilya’daki yunan kolonilerinde görülmektedir. Bu düzende sütunlar stylobat üzerine altlıksız olarak durmaktadır. Alt kısımdan itibaren kalınlaşıp yukarıya doğru incelen sütunlar genellikle 16,18,20 gibi çift sayılı yivlere sahiptir. Sütun başlığını oluşturan ekhinus (echinus) ve üzerinde bulunan kare forma sahip plinthos ve abakus (abacus) levhaları yer alır. 

Sütunların üzerinde bulunan ilk alanı arşitrav (epistylon) bölümü oluşturur. Bunun üzerinde ise friz kuşağı denilen alan bulunmaktadır. Friz kuşağını oluşturan triglif (triglyph) ve metop (metope) bölümleridir. 

Bir üst bölümde ise 'geison' adı verilen kısımda mutulus (mutules) bulunmaktadır. Tapınağın iki kısa tarafındaki üçgen alınlıklar ‘tympanon’ olarak adlandırılmıştır. İki yana eğimli çatının kalkık kısmı ‘sima’ adını taşımaktadır. Alınlıkların köşelerine ise akroterler (acroterium) yerleştirilmiştir.

Görsel 16 : Dor Düzeni

İyon (ion) Düzeni

İyon düzenine genellikle Anadolu’nun batı kıyılarında ve Ege Adaları’nda rastlanır. Dor düzeninden farklı olarak sütun gövdeleri daha ince ve stylobat’a direkt olarak oturtulmamıştır. Sütunlarda alt kaide bulunmaktadır. Bu alt kaideyi oluşturan Toros (dış bükey) ve trohilos (iç bükey) elemanlarıdır. İyon sütun başlıklarının ön yüzeyinde volüt ve yaprak frizleri bulunur.

Görsel 17 : İyon Düzeni

Aiol ve Korinth Sütun Başlıkları

Aiol sütun başlığı, volüt ve arasında yer alan palmet yapraklarından oluşmaktadır. Korinth sütun başlığı ise akantus yapraklarıyla süslenmiştir.

Görsel 18 : Aiol Sütun Başlığı

                                                      Görsel 19 : Korinth Sütun Başlığı

TİYATROLAR

Tiyatrolar; Antik Yunan döneminde ortaya çıkmış yapılardır. Daha sonra Roma döneminde mimarinin gelişimiyle beraber bazı farklılıklar oluşmuştur. 

Antik Yunan dönemi tiyatroları genellikle arazi şartlarına göre inşa edilmiştir. Genellikle oturma bölümü eğimli bir yamaca konumlandırılmış, orchestra at nalı formuna yakın şeklinde yapılmıştır. Roma döneminde ise mimarideki gelişim sayesinde arazi şartlarından bağımsız olarak inşa edilebilmiştir. Tonoz ve kemer sistemlerinin kullanımı Roma tiyatrolarının, Antik Yunan tiyatrolarına göre daha gösterişli ve mimari açıdan daha gelişmiş kılmaktadır. Roma tiyatrolarında orchestra kısmı yarım daire formundadır.

Tiyatrolarda genellikle oyunun oynandığı merkezde bulunan dairesel kısma ‘orchestra’, sahne binası ‘scene’ ve oturma birimlerinin bulunduğu alana ise ‘cavea’ adı verilir. Cavea’nın arasından geçen ara yol ‘diazoma’ , diazomanın böldüğü oturma birimlerinin arasında da ‘klimaks’ adı verilen basamaklar bulunur. Oturma birimlerinin en arkasını oluşturan duvar ise ‘analemna’ olarak adlandırılır. Sahne ve oturma birimlerinin kesiştiği, iki yanda bulunan seyirci girişlerinin bulunduğu kısma ‘parados’ denilmektedir.

                                                             Görsel 20 : Tiyatro Planı

Görsel 21 : Roma Dönemi, Aspendos Tiyatrosu, Antalya

Görsel 22 : Antik Yunan, Epidauros Tiyatrosu, Atina 

STADYUM (STADION)

Stadyumlar; spor müsabakalarının yapıldığı ve seyircilerin de izleyici olarak yer aldığı antik dönem yapılarındandır. Stadyum yapıları seyircilerin bulunduğu alan ve sporcuların yarıştığı kısımdan oluşmaktadır. Başlangıçta ‘U’ şeklinde inşa edilen bu yapılar, daha sonrasında ikinci kısmı da kapatacak şekilde geliştirilmiştir.

Görsel 23 : Aphrodisias Stadyumu, Aydın

HİPODROM

Antik dönemde ve Bizans döneminde at yarışlarının yapıldığı mekanlardır. Bir ucu ‘U’ şeklinde olan yapıda yarışçılar,‘spina’ denen orta kısımda yer alan bölgede tur atarak yarışırlar. ‘U’ şeklini oluşturan kavisli duvarlara ise ‘sphendone’ denilmektedir.

Görsel 24 : Hipodrom Görsel Örneği

 HAMAMLAR

Hamamlar;  Antik dönem Roma mimarlığında şehrin önemli yapılarından biridir. Hamam yapıları ‘hypocaust’ adı verilen sistemle ısıtılır. Zeminde yer alan bir fırın ile üretilen sıcak havanın, tuğla sütunlar arasında dolaşımı ile hamamın ısıtılması sağlanır.

Görsel 25 : Hypocaust Sistemi

Hamamın üst yapısında ise ‘apodyterium’ denilen soyunma bölümü yer almaktadır. ‘tepidarium’ hamamın ılıklık denilen kısmını oluşturur. Asıl sıcak alanı oluşturan bölüm ‘caldarium’ ‘dur. Bazı hamamlarda havuzların da yer aldığı soğukluk bölümleri ‘frigidarium’ olarak adlandırılmaktadır.

Görsel 26 : Hamamı Oluşturan Bölümler

AGORA

Agoralar, Antik yunan dönemi şehirlerinde bulunan halka açık meydan, ticaret ve pazar yerleridir.

Görsel 27 : Efes Antik Kenti Tetragonos Agorası, İzmir

GYMNASIUM

Antik dönemin spor salonlarıdır. Halkın ve sporcuların beden eğitimi faaliyetleri için inşa edilen yapılardır.

Görsel 28 : Sardes Antik Kenti Gymnasiumu, Manisa

BOULOUTERION

İlk bakışta küçük bir tiyatroyu andıran bu yapılar, aslen şehrin ileri gelenlerinin toplandığı meclis yapılarıdır.

Görsel 29 : Priene Antik Kenti, Kare Planlı Boulouterion, Aydın

Görsel 30 :  Patara Antik Kenti, Boulouterion, Antalya

AMFİTİYATROLAR

En başından beri sadece Roma mimarisinde görülen yapılardandır. Gladyatör dövüşleri, vahşi hayvan gösterileri gibi etkinliklerin düzenlendiği dönemin eğlence mekanlarıdır.

Görsel 31 : Arles Amfitiyatrosu, Güney Fransa

Görsel 32 : Arles Amfitiyatrosu İç Görünümü, Güney Fransa

                            
                                   Görsel 33 : El Djem Amfitiyatrosu, Tunus
                                  

                                               Görsel 34 : Kolezyum, Roma

LATRİNA

Antik dönemde tuvaletlere verilen isimdir.

Görsel 35 : Ostia Antica Latrinası, İtalya

_________________________________________________________________________________

KAYNAKLAR

Anabolu M. Usman (1996 ) Yunan ve Roma Mimarlığı. Dragon Yayıncılık, İstanbul.

Turani A. (1975) Sanat Terimleri Sözlüğü. 3.Baskı, Toplum Yayınları, İstanbul.

Turani A. (2010) Dünya Sanat Tarihi. 14. Baskı, Remzi kitabevi, İstanbul.