BiZANS RESİM SANATI – 2

Roma imparatorluğunun M.Ö. 395 yılında ikiye ayrılmasıyla, merkezi İstanbul ( Constantinople) olan Doğu Roma’nın sosyokültürel anlamdaki değişimiyle beraber ortaya yeni bir kültür çıkmıştır. Geç antik çağ döneminde gerçekleşen bir çok siyasal ve kültürel değişimin de bir nevi göstergesidir. Her ne kadar Roma imparatorluğunun devamı olarak görülse de özellikle Hristiyan inancının yayılmaya başlaması ve Grek kültürü etkisiyle Doğu Roma (Bizans) artık kendi sosyokültürel oluşumuna sahip bir imparatorluk olma yolundadır.
Hristiyanlık inancının en başından beri Bizans sanatı üzerinde doğrudan etkili olduğu görülmektedir. Ancak özellikle erken dönemde hala Antik Roma sanatının etkileri, helenistik ve doğu üslubu Bizans sanatında kendini hissettirir. Bu etki bizans resim sanatında açıkla görülmektedir. Bu dönemde hala İtalya ile ilişki içerisinde olan Doğu Roma, özellikle Ravenna ve Roma şehirlerinde etkisini gösterir.

ROMA YAPILARI

İtalya’da bulunan Santa Maria Antiqua kilisesinin fresk tekniğinde yapılmış olan duvar resimleri arasında yer alan ‘çarmıhta İsa’ (stavrosis) tasviri antik çağ sanatının etkisindedir. Figürler burada son derece sade,donuk ve vücutları orantısız bir şekilde düz çizgilerle çizilmiş halde görülmektedir.

Görsel 1 : Çarmıhta İsa , Santa Maria Antiqua kilisesi

Bu yapıda yer alan diğer duvar resimleri neredeyse bir imparatoriçeyi (Maria Regina) andıran kucağında İsa ile tahtta oturan Meryem tasviri ve fayyum portrelerini andıran Azis Abbakyos (Sant'Abbaciro)’dur.

Görsel 2 : Theotokos Meryem, Santa Maria Antiqua

Görsel 3 : Aziz Lavrentus

Castelseprio’da yer alan kilisedeki (Santa Maria Foris Portas) fresk tekniğiyle yapılmış duvar resimleri antik çağ estetik anlayışına uygun tasvirlenmiştir. 

Görsel 4 : Mısır'a gidiş, Castelseprio (Santa Maria Foris Portas)

Görsel 5 : Mabede takdim, Castelseprio (Santa Maria Foris Portas)

Görsel 6 : Melek Yusuf'a İsa'nın doğacağını müjdeliyor, Castelseprio 

Antik çağ üslubunun görüldüğü bir diğer yapı ise Santa Costanza’dır. Mozaik tekniğiyle yapılan resimlerde İsa’nın Petrus ve Pavlus’a kanunları verdiği sahne (traditio legis) tasviri görülmektedir. İsa burada ayakta durur halde genç ve sakalsız olarak betimlenmiştir. Alt kısımda havarileri temsil eden kuzular bulunmaktadır. Bir diğer İsa tasvirinde ise bu sefer bir küre üzerinde oturur vaziyette, daha yaşlı ve sakallı olarak görülür.

Görsel 7 : Traditio Legis sahnesi , Santa Costanza

Görsel 8 : sakallı İsa, Santa Costanza

Yapının koridorlarını örten tonozlarda ise yine ilk çağ geleneklerini sürdüren mozaik süslemeleri dikkat çekmektedir. Bağ bozumu sahneleri, kıvrık asma dalları, refrigerium, madalyon içerisindeki portreler, palmiyeler ,kuşlar gibi motifler ve figürler süsleme unsuru olarak kullanılmıştır.

Görsel 9 : Bağ bozumu sahnesi ,Santa Costanza

Görsel 10 : Bitkisel motifler, Santa Costanza

Görsel 11 : Küpitler ve kuş figürleri, Santa Costanza

Roma’da yer alan Santa Maria Maggiore kilisesinin resim programı hem üslup hem de zenginliğiyle dikkat çeken bir yapıdır. Özellikle apsiste bulunan mozaikte pek de alışılagelmiş olmayan bir sahne yer almaktadır. Burada Meryem ve İsa aynı tahtta oturur vaziyette görülmekte ve Meryem yine ‘Maria Regina’ şeklindedir. Burada Hristiyan inancında varolan Meryem’in ‘Tanrı Anası’ ( grekçe ‘Theotokos’ ,lantince ‘Mater Dei’ ) sıfatı ile tasvirlendiği görülmektedir. Meryem’in ‘Tanrı Anası’ olduğu inancı önceden beri var olsa da M.S. 431 yılında yapılan Efes konsili ile kesinleşmiştir.

Görsel 12 : Apsis mozaiği, Santa Maria Maggiore

yine İncil’den ve Tevrat’tan sahneler yer almaktadır. İncil’den Ortada Petrus ve Pavlus’un arasında kutsal taht görülmektedir. sağ ve solda ise dörder kısma ayrılmış olarak mabede takdim, Meryem’e tebşir, Yusuf’a tebşir, Mısır’a gidiş gibi sahneler Tevrattan ise İbrahim, Musa, Yuşa peygamberlerin hayatından sahnelerdir.

Görsel 13 : İsa'nın mabede Takdimi, Santa Maria Maggiore

Görsel 14 : Üç müneccimler ve Kral Herodes, Santa Maria Maggiore

Görsel 15 : Çocukların katledilmesi, Santa Maria Maggiore 

Görsel 16 : Musa Kızıldeniz'i geçiyor, Santa Maria Maggiore

Görsel 17 : Betlehem şehri, Santa Maria Maggiore

Roma’da yer alan bir diğer kilise Santa Pudenziana’dır. Burada apsisde bulunan mozaikte ‘aphostheosis’ (İsa’nın yüceleştirilmesi) sahnesi tasvirlenmiştir. Bu mozaik tasvirinde merkezde taht üzerinde oturan İsa, sağında ve solunda isa bir takım insan figürleri görülmektedir. Bunların arasında yer alan iki kadın figürü elindeki çelenkleri Petrus ve Pavlus’un başlarının üzerinde tutmaktadır. Bu iki kadın figürünün musevi ve putperest cemaatlerini temsil ettiği düşünülmektedir. Sahnenin arka kısmını oluşturan yapı detaylarının Kudüs şehrinin tasviridir. Gökyüzünde yer alan değerli taşlarla süslenmiş altın yaldızlı bir haç ve dört incil yazarının sembolleri görülmektedir. 

Görsel 18: Apsis mozaiği, Santa Pudenziana

RAVENNA YAPILARI

M.S. 5. Yüzyılda Galla Placidia adına yaptırılmış bir mausoleum (türbe), mozaikleri açısından Bizans resim sanatına konu olmaktadır. Haç planlı yapının iç kısmı neredeyse tamamen mozaiklerle süslenmiştir. 

Yapının kubbesinde merkezde yıldızların arasında büyük bir haç motifi yer alır. Yine Pudenziana’da görülen dört incil yazarı sembolleri yerleştirilmiştir. Kubbeyi taşıyan dört kemerin üst kısmında iki aziz figürü ve güvercinlerle tasvirlenmiş refrigerium sahnesi görülür. Haç kollarını oluşturan tonozlarda bitkisel motifler, madalyonlar ile süslenmiştir. Yapıda yer alan bir sahnede İyi çoban tasvirinin işlendiği görülmektedir. Burada İsa sağ elinde bir haç şeklinde bir asa ile oturur şekilde ve etrafında altı adet koyun ile tasvir edilmiştir. İsa sakalsız ve genç bir çoban görünümüyle antik dönem geleneğinde görülmekte, Apollon’a benzemektedir. 

Aziz lavrentus’u (Lawrence) tasvir eden sahnede ise Lavrentus elinde bir haç ile ateşe doğru yürümekte ve inancının gücünü göstermektedir. Aynı sahnede sol tarafta ise dört incil yazarının isimlerinin yazılı olduğu dört kutsal kitap detayı tasvirlenmiştir.

Görsel 19 : İyi çoban İsa, Galla Placidia

Görsel 20 : Aziz Lavrentus, Galla Placidia

Görsel 21 : Azizler ve refrigerium, Galla Placidia

Görsel 22 : Galla Placidia

Bizans ikonografisinde yer alan ve sıkça kullanılan sahnelerden biri de İsa’nın vaftiz edilme sahnesidir.Ravenna’da bulunan iki vaftizhanenin kubbe süslemelerinde de bu örnekler görülmektedir. Ortodokslar Vaftizhanesi'ndeki sahnede İsa beline kadar nehrin içinde ve Yahya tarafından vaftiz edilmektedir. Ancak bu sahnede bir de pagan tanrısı dikkat çekmektedir. Antik çağ geleneklerini ve unsurlarını gösteren bu betimlemenin bir benzeri de Arienler Vaftizhanesi'nde görülür. İki yapıda da yer alan bu sahnede Ürdün nehri stilize bir biçimde ve İsa oldukça genç görülmektedir.

Görsel 23 : İsa'nın vaftizi, Ortodokslar Vaftizhanesi

Görsel 24 : İsa'nın vaftizi, Arienler Vaftizhanesi

Ravenna’da bulunan kiliseler de Bizans resim sanatı açısından önemli örnekler barındırmaktadır. 

San Apollinare Nuovo kilisesinde yer alan Bizans ile ilişkilendirilen mozaikler orta nefi oluşturan duvarlar üzerinde görülmektedir. Sağ ve sol tarafta yer alan mozaikler üst kısımdan itibaren üç grup halinde yerleştirilmiştir. Sol duvarın en üst kısmında yer alan 13 sahnede İsa’nın gerçekleştirdiği mucizeler anlatılmış, buna karşılık gelen sağ duvarda yer alan sahnelerde ise İsa’nın hayatına dair çektiği acıları (passion) betimlenmiş, her iki tarafta da sahneler istiridye kabuğu motifleriyle ayrılmıştır. Bu iki grup betimlemede dikkat çeken bir detay ise sağ tarafta muziceleri anlatan tasvirlerde İsa sakalsız ve genç görülmektedir. buna karşılık passion sahnelerinde İsa sakallı bir şekilde tasvirlenmiştir. 

Pencere aralarında Peygamber tasvirlerine yer verilmiştir. Pencerelerin altında bulunan kısımda sağ tarafta dört baş meleğin arasında taht üzerinde oturan İsa ve ellerinde çelenklerle İsa’ya yönelmiş martirler görülür. Bu sahnenin karşısında sol duvarda ise yine dört büyük melek arasında kucağında İsa ile tahtta oturan Meryem’e yönelmiş olan üç müneccimler ve ellerinde çelenkleri ile kadın martirler yer alır. 

Mozaik tekniğiyle yapılmış resimlerde antik çağ üslubunun tekrarlandığı görülmektedir.İnsan figürlerindeki kıyafet betimlemleri , mimari dekorasyon betimlemelerinde görülen detaylar bu üsluba işaret eden ögelerdir.

Görsel 25 : Sol kısımda yer alan mozaikler, San Apollinare Nuovo

Görsel 26 : Sağ kısımda yer alan mozaikler, San Apollinare Nuovo

Ravenna’da bulunan bir diğer kilise San Apollinare in Classe kilisesidir. Bizans sanatıyla ilişkilendirilen mozaikler yapının apsis kısmında bulunmaktadır. Apsis’in en üst kısmında merkezde madalyon içerisinde bir İsa ve her iki yanında da dört incil yazarının sembolleri yer almaktadır. Apsis yarım kubbesini oluşturan mozaiklerde iki sahne yer alır. Üst kısımda madalyon içerisinde bir haç ve iki yanında Musa ve İlyas peygamberler görülmektedir. burada sembolik bir anlatımla metamorphosis sahnesi anlatılmaktadır. İkinci kısmı merkezde aziz Apollinare’nin ve iki yanında koyunların bulunduğu sahne oluşturur. Burada aziz Apollinare elleri açık şekilde (orans) tasvir edilmiş, arka plan ağaç motifleri ve kuş figürleriyle tamamlanmıştır. 

Görsel 27: Apsis mozaikleri, San Apollinare in Classe

Görsel 28 : 4. Constantinus ve mahiyeti, San Apollinare in Classe

San Vitale kilisesi resim programında sonradan yapılan değişiklikler nedeniyle Bizans sanatı ile ilişkili mozaikler apsis ve bema bölümleriyle sınırlıdır. Bema’da bulunan mozaikler arasında Iustinianus ve Theodora betimlemeleri dikkat çekicidir. bu dönemde kiliselerdeki resim programında henüz katı kuralların bulunmadığını göstermesi açısından önemlidir. 

Apsis yarım kubbesinde küre üzerinde oturan bir İsa tasviri ve dört figür bulunmaktadır. Bu dört figürden ikisi baş melekler, aziz Vitalis ve Eclessius’tur. Baş meleklerden biri azis Vitalis’i İsa’ya takdim ederken, diğer yanda Eclessius San Vitale’yi temsil eden kiliseyi İsa’ya takdim eder.

Bemada bulunan diğer mozaiklerde tevrattan alınmış İbrahim’in meleklere ikramı, Habil ve Kabil’in sunusu gibi sahnelere yer verilmiştir. Çapraz tonozda yer alan İsa’nın yüceltilmesi (apotheosis) sahnesi sembolik bir dille madalyon içinde bulunan kuzu figürüyle betimlenmiştir. 

Kilisede bulunan mozaiklerde antik çağ anlayışına uygun bir anlatım söz konusudur. İsa burada yine genç ve sakalsız şekilde apollon tipinde görülmektedir.

Görsel 29 : Iustinianus ve mahiyeti, San Vitale

Görsel 30 : Theodora ve mahiyeti

Görsel 31 : Apsis mozaiği, San Vitale

Görsel 32 : İbrahim'in meleklere sunumu , İshak'ın kurbanı, San Vitale

Görsel 33 : Apotheosis sahnesi, San Vitale

________________________________________________________________________

KAYNAKLAR

ÖMER FARUK HARMAN, "MERYEM", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/meryem (26.04.2020).

E. Özkan . (1999) Bizans Sanatına Giriş. Anka Yayınları . İstanbul.


T. Kaçar . (2008) Bizans Dünyasında İkona Tartışması , Eski Yeni Dergisi ( Sayı :11) . Sf: 68-75.


DELVOYE, C., & BORAN (Çev.), Y. (2017). Bizans Resim Sanatının Ana Temayülleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 22(3-4). http://dtcfdergisi.ankara.edu.tr/index.php/dtcf/article/view/3139/2695 adresinden erişildi.


Z. Mercangöz, Bizans Resim Sanatı Üzerine Bir Sohbet, Ankara 1999


SCHWEİNFURTH, P . "Bizans İkonografyasında Îsa". Tarih Dergisi 3 (2011 ): 1-20


https://www.ravennamosaici.it