TÜRK-İSLAM SANATI - I

Türk-İslam sanatı, İslam kültürünün büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. İslam sanatı- İslami sanat(lar) terimi yeni bir terimdir ve bu terim genel olarak modern bir kavram olarak ele alınmaktadır. İslam sanatı, İslam topraklarında üretilen-ortaya koyulan, İslam kültürünün izini taşıyan sanat eserleridir. Bu eserler sadece Müslüman sanatçılar tarafından ortaya koyulmamıştır. Birçok gayrimüslim sanatçılar İslamî sanat eserleri verdikleri bilinmektedir.

İslam Sanatında, Allah inancında antropomorfizme (insanî vasıfların başka bir varlığa atfedilmesi) yer verilmemesi ve kesin bir şekilde karşı çıkılması, Allah'ın sureti olmadığı için betimlenemeyecek olduğundan hristiyanlıktaki ikona ve dinî resim gibi bir geleneğin oluşmasını engellemiştir. Ayrıca bu özellik İslam Sanatında peygamberler için de geçerli olmuştur. 

İslam'ın putperestliğe karşı oluşu ve Kur'an'da da putperestliğin şiddetli bir şekilde reddedilmesi özellikle heykel sanatına Müslümanların mesafeli durmasına sebep olmuştur. Fakat sonraki yüzyıllarda özellikle yeni fethedilen topraklarda var olan sanat gelenekleri ile İslam'daki kavram ve sembollerin sentezlenmesi sonucu özellikle İran bölgesinde, gerek Muhammed gerekse diğer peygamberleri betimleyen görsel eserler de, nadir de olsa görülmektedir ( Abdülmü’min el-Hûyî, Varka ve Gülşah Mesnevisi Minyatürleri, TSMK, H.841, 70a.).

Batı sanatında yer alan ve önemli eserlerin verildiği resim ve heykel iken, İslam Sanatında bu formların yerini ahşap, metal işlemeciliği, dekoratif sanatlar, seramik ve cam sanatları ile ciltleme ve hat sanatları almıştır. Süsleme sanatlarında özellikle geometrik ve simetrik motifler sıklıkla kullanılmıştır.

Görsel 1: Sâmerrâ’daki el-Cevsaku’l-Hâkānî’nin duvarlarında bulunan alçı süslemelerden ördek figürlü bir örnek

İslam Sanatında gerçekçi suret betimlemesinden uzak durulmuş ve daha hayalci bir tarza sahip olan minyatür sanatını gelişmiştir. Minyatür sanatı gerek açı, gerekse özgün stilleriyle farklı bir görsel sanat dalı olmuş ve İslam Sanatında önemli örnekleri verilmiştir. İslam'da önemli bir yer tutan diğer  bir sanat eseri ise yazıyı baz alan hat sanatıdır. Hat sanatı, İslam dünyasında suret karşıtlığından da yararlanarak büyük ölçüde gelişmiştir. Bu sanatta birçok tarz ve usta geliştiği gibi farklı İslam devletlerinde, Arap alfabesini kullanan farklı dillerde, daha da farklılaşmış ve yeni stiller ortaya çıkmıştır. Özellikle hat sanatıyla birlikte anılan tezhip sanatı, dekoratif bir sanat olarak öne çıkmış, Kur'an nüshalarının oluşturulmasında hat ile birlikte dekoratif ve estetik açıdan önemli bir yere sahip olmuştur. 

                          

     Görsel 2: Kelîle ve Dimne’den bir sayfa (Paris Bibliothèque Nationale, Arabe, nr. 3467, vr. 30a)

Görsel 3: Endülüs Emevi Devleti, Elhamra Sarayı, Hat Süslemeleri,1232.

Tekstil sanatı, İslami sanatlar açısından önemli bir yere sahiptir. Ticari açıdan da büyük bir gelir kapısı oluşturan tekstil üretimi çok gelişmiştir. Farklı tarz ve tekniklerle dokunan halı, kumaş, ve tülbent gibi örnekler verilmiştir.

İslam sanatında mimari eserler önemli bir yere sahiptir. İlk dönemlerde (gerek İslam öncesi ve İslam'ın ortaya çıktığı dönemlerde) İslam'ın geliştiği merkezler olan Mekke ve Medine mimari açıdan gelişmemiş şehirlerdi. Fakat İslam devletinin yönetiminin saltanata geçişinden sonra ve fetihlerin sıklaşmasıyla mimariye olan ilgi artmış, zaman içinde kültür etkileşiminin de etkisiyle mimari de farklı stillerde dini, sivil ve askeri mimariler (camiler, mescitler, medreseler, saraylar, köprüler ve kervansaraylar) yapılmaya başlanmıştır. 

Cami mimarisi, İslam Mimarisinde önemli bir yer tutmaktadır. Fethedilen topraklarda, özellikle Suriye'de, kiliselerin camilere çevrilmesinin yanı sıra fethedilen ve kurulan yeni şehirlerde camiler inşa etmeye başlamışlardır(Şam Emeviye Camii). Ortaya koyulan mimari eserlerde ise plan, tipoloji ve süslemeler farklılık görülmektedir. Bunun en önemli nedeni, farklı coğrafya ve farklı etnik kültürden kaynaklanmaktadır. Dinî mekânların mimarisinde suret betimlemesine pek yer verilmemiştir, bunun yerine dekoratif, sık sık geometrik ve arabesk türde süslemeler yer almaktadır. Bununla birlikte dinî olmayan mekânların mimarisinde suret betimlemelerine yer verilmiştir; örneğin özellikle eski hamamlarda ve saraylarda buna rastlanılmaktadır (Selçuklu Saray ve Hamamları). 

                                                  

    Görsel 4: Kubbet-üs Sahra, Emevi Dönemi, 687-691

           Görsel 5: Samarra Ulu Cami Minaresi, Abbasi Dönemi, 848- 852.

_____________________________________________________________________________

KAYNAKLAR

* Mustafa Yıldırım. İlk Dönem İslam Sanatının Oluşumu, 2015.
*Sanat. TDV İslam Ansiklopedisi.
*Mustafa Bektaşoğlu, Anadolu'da Türk İslam Sanatı.